​Om spasie in prof Anton van Niekerk se boekrakke te vind is so moeilik soos om op Stellenbosch parkeerplek te wil kry. ‘n Selfs moeiliker taak is om iemand te vind wat neutraal staan teenoor dié filosoof en kenner oor bioetiese kwessies se boeke, skrywes en praatjies wat wyd strek - van MIV, rassisme en die rol van universiteite tot die sterwensproses, genadedood, taalkwessies en die betaling van tolgeld.

Die Vierde Industriële Rewolusie is sy tema as deel van die Afdeling Navorsingsontwikkeling se Forward with Research Impact-lesingreeks, op Woensdag 23 Oktober om 13:00 in die Ou Hoofgebou. Hy gaan die medies-etiese implikasies bespreek agter die strewe om met tegnologie, robotika en bioniese ontwikkelings mense se funksionering, lewensverwagting en -kwaliteit te verbeter.

Sy reikwydte as ‘n nasionale én internasionale beredeneerder van idees en konsepte strek meer as vyftig jaar terug na sy skooljare. Vandag is hy die enigste oorblywende akademikus aan die Universiteit Stellenbosch wat reeds in die 1980’s as professor aangestel is. Onlangs is sy aanstelling as uitgelese professor en stigtersdirekteur van die Sentrum vir Toegepaste Etiek tot 2023 en die ouderdom van sewentig jaar verleng.

Die Sentrum fokus op die etiek rondom biomediese ontwikkelings, die sakewêreld, die omgewing en deesdae ook sosio-politieke kwessies. Dis in 1990 gestig, en in 1996 is ‘n meestersgraad- en ‘n doktorale program bygevoeg.

“Dis ‘n aspek van my loopbaan waaroor ek die beste voel,” sê Van Niekerk oor die 100 studente uit veral die mediese en sakesektor vir wie hy en sy kollegas sedertdien begelei het.

“Ons proefbuise is wat jy hier op die rakke sien. Dis waarmee ons werk,” wys hy na die ry op ry rooi, blou en groen tesisse wat ‘n trotse plek in sy boekery in sy vol kantoor bo in die US Lettere en Wysbegeertegebou het.

Voetspore op Stellenbosch

Van Niekerk ag homself gelukkig om sy lewe in “twee van Suid-Afrika se mooiste dorpe”, Knysna en Stellenbosch, te kon spandeer. Hy is in 1953 in Brits in Noordwes gebore, die effense laatlam in ‘n gesin van drie kinders. Teen sy sesde verjaarsdag is sy bankbestuurder-pa weens gesondheidsredes Knysna toe verplaas. Op sy beurt is Van Niekerk Junior in sy dertiende jaar in 1967 na Paul Roos Gimnasium op Stellenbosch verplaas, en so is sy meer as vyf dekades as Stellenbosser ingelui.

By sy Graad 11-jaar se prysuitdeling het hy ‘n Afrikaanse boek oor invloedryke denkers ontvang, maar min verstaan van wat hy daarin raakgelees het. In sy matriekjaar het hy ook maar min gesnap van die 20-blad uiteensetting oor die aard van wetenskap wat prof Hennie Rossouw (sy latere studieleier en mentor) van die US Departement Filosofie aan Paul Roos se wetenskapsklub voorgelees het.

“Iets het my wel getickle daaraan. Ek’t geweet ek behoort daarvan te hou,” onthou Van Niekerk, wat eers laat in sy matriekjaar afgesien het van sy lank gehuldigde plan om ‘n dokter te word. 

Oor dié ommekeer vertel die gelegitimeerde proponent van die NG Kerk: “Tipies van wanneer jy 17-jaar oud is, het ek ‘n religieuse ervaring gehad wat my oortuig het dat ek vir ‘n predikant moet gaan leer.”

Van sy onderwysers het aangedring dat hy Filosofie saam met vakke soos Grieks moes neem as deel van die BA-kwalifikasie wat hom toegang tot die Teologiese Kweekskool sou gee.

“Binne twee klasse was ek gehook. Gehook. Dit het my volledig omgeboul,” benadruk hy met ‘n druk-druk van sy wysvinger teen sy lessenaar se werkblad.  

Omdat teologiestudente daardie jare twee graadkursusse gelyktydig kon studeer, het hy in sy eerste Kweekskooljaar gedissiplineerd ook met honneursstudies in filosofie weggespring. Uiteindelik sou hy binne ‘n bestek van vyf jaar vyf kwalifikasie behaal – almal cum laude. Na afloop van sy meestersgraadstudies in 1980 het hy die Kanselliersmedalje as beste finalejaarstudent aan die US ontvang.

In 1977 is hy ‘n aflospos in Staatsleer aangebied, ‘n vakgebied waarvan hy niks geweet het nie. Van Niekerk het klasloop aan die Kweekskool en sy meestersgraadstudies onderbreek. Hy’t daardie jaar eerder die filosofiese aspekte van Staatsleer en verskillende politieke ideologieë instudeer, en op sy pligte as primarius van Eendrag-manskoshuis gefokus.

“Die dosentpos het my finansieel onafhanklik gemaak, waaroor ek baie dankbaar was,” onthou hy sy eerste betrekking aan die US.

Terug by die Kweekskool in 1978 het hy ook Filosofie deeltyds doseer. Die volgende jaar is hy gelegitimeer en met sy vrou, Amy, getroud. Verpligte weermagdiens het hom ‘n jaar lank as kapelaan by 2 Militêre Hospitaal in Wynberg geforseer om eenvoudig die beste van sy ongemak met siek mense te maak. Hy’t besef hy’s self nie ‘n goeie pastor nie, maar dat mens die basis van teologie goed moet kan verstaan om siekes of sterwendes sinvol te begelei.

“Dis nie vrae wat jy met goedjietjies of boekietjies kan beantwoord nie. Dis grondige teologiese vrae waarmee mense sit. Oor God. Oor die betekenis van lewe en dié soort van goed,” onderstreep hy sy woorde asof hy dit vanaf ‘n kansel sê.

Die volgende logiese stap vir dié pasgetroude en latere pa van drie seuns sou bes moontlik die aanvaarding van ‘n beroep wees, want akademiese poste in filosofie was daardie jare so skaars soos hoendertande.

“Ek was heeltemal bereid om in die bediening te gaan, maar nié ten alle koste nié. Daaroor was ek adamant,” benadruk hy weer.

Die “goeie geleentheid” waarop hy gehoop het kom toe onverwags in die vorm van ‘n lektoraat in die US Departement Filosofie.

“Dit het letterlik uit die lug geval. Ek is nie ‘n ou wat aan metafisiese verklarings glo nie, maar as dit dan die wil van een of ander mag groter as myself is dan is dit goed, dag ek toe. En hier is ek steeds,” verduidelik hy.

Filosofie en bioetiek

Saam met dié pos kon hy in 1981 met sy doktorsgraad oor teologies-filosofiese kwessies begin, en dit teen 1983 verwerf. Vir 25 jaar lank het hy self vir eerstejaars ‘n semester lank probeer verduidelik hoe dit nié moontlik is om filosofie in ‘n slim sêding, perfek vir ‘n plakker of deesdae se memes, op te som nie.

Van Niekerk leun swaar op sy arms agter stelle reënboogkleurige lêers op sy lessenaar: “Die vraag wat filosofie is, is self ‘n filosofiese vraag. En jou poging om die vraag te beantwoord, is sélf ‘n filosofiese oefening in filosofering.”

Hy ag ‘n filosoof se werk nie as navorsing nie, maar eerder as nadenke: “Denke oor denke. Jy lees. Jy lees baie. Tweedens dink jy oor wat jy lees. En derdens bespreek jy wat jy doen, veral met jou doktorale promotor. Vierde skryf jy ‘n samehangende argument en jy skryf dit op en jy publiseer dit.”

Hy ag Filosofie as een van die mees teoretiese dog terselfdertyd praktiese dissiplines aan ‘n universiteit. Die beredenering van konsepte en idees in veral etiek lei dikwels tot veranderende beleid, of hoe mense hul liggame, wetenskaplike vernuwings, die omgewing en sakepraktyke benader.

Van Niekerk reken bioetiek, en besluite oor wat moreel verantwoordbaar is binne die gesondheidswetenskappe, is beide die oudste én die jongste dissipline in die Westerse kultuur. Dit lê gegrond in die antieke tyd met Hippokrates se eed aan geneeshere. Dit het momentum na die Tweede Wêreld se rasgebaseerde mediese eksperimentasie gekry, asook die 1960’s se eerste nierdialises en hartoorplantings. Menseregte het begin seëvier en strenger navorsingsriglyne oor die gebruik en verwagtinge van mense as proefkonyne is in plek gestel.

Van Niekerk sien sy spore as bioetikus in sy sleepvoetende jaar as kapelaan. In die 1980’s is hy na ‘n besprekingsgroep oor biomediese sake deur een van sy teologieprofessore, prof Danie du Toit, genooi. Uit dié saamgesels van regsgeleerdes, dokters en sielkundiges is die Sentrum vir Toegepaste Etiek gebore.

Sy mentor, prof Rossouw, was toe vise-rektor, het hom destyds “die beste raad ooit” gegee: om die sentrum se naam vaag te hou, en nie tot biomediese aangeleenthede te beperk nie. Sodoende is toegelaat dat die werksaamhede daarvan ook ander etiese kwessies kan insluit, byvoorbeeld uit die sakewêreld.

Openbare intellektueel

“Hennie (Rossouw) het my ‘n klomp dinge oor die akademie en die filosofie geleer,” vertel hy oor sy mentors se invloede. “Willie Esterhuyse het my oor die lewe geleer, en hoe om as ‘n openbare intellektueel vanuit die Departement te operate.”

Dié funksie lok dikwels vlymskerp reaksie uit, vir én teen hom. Op ‘n keer het ‘n heethoof hom selfs in sy kantoor aangerand. Om ‘n sê te sê is taai, maar belangrik, het hy op ‘n keer in ‘n koerantartikel uitgewy: “Ek neem dikwels deel aan die openbare gesprek oor aktuele kwessies – nie omdat ek moedswillig of kontroversieel wil wees nie, maar omdat ek glo dat die oop gesprek die lewensbloed van ’n gesonde demokrasie is.”